Thông tin chính về Asen
- Asen tự nhiên với hàm lượng cao có trong nước ngầm ở một số quốc gia.
- Asen rất độc ở dạng vô cơ.
- Nước bị ô nhiễm được sử dụng để uống, chế biến thực phẩm và tưới cây lương thực gây ra mối đe dọa lớn về nhiễm độc Asen đối với sức khỏe.
- Tiếp xúc lâu dài với Asen từ nước uống và thực phẩm có thể gây ung thư và tổn thương da, cũng có liên quan đến bệnh tim mạch và tiểu đường. Tiếp xúc với asen trong thời gian mang thai có ảnh hưởng tới việc phát triển nhận thức.
- Biện pháp ngăn ngừa tiếp xúc với Asen quan trọng nhất là bằng cách dùng nguồn nước sạch, an toàn.
Các nguồn gây nhiễm độc Asen
Asen là một thành phần tự nhiên của vỏ trái đất và được phân bố rộng rãi trong môi trường không khí, nước và đất. Asen ở dạng vô cơ rất độc.
Con người bị phơi nhiễm với hàm lượng Asen vô cơ cao khi uống nước bị ô nhiễm, sử dụng nước bị ô nhiễm trong chế biến thực phẩm và tưới tiêu cho cây lương thực, các quy trình công nghiệp, ăn thực phẩm bị ô nhiễm và hút thuốc lá.
Tiếp xúc lâu dài với Asen vô cơ, chủ yếu qua nước uống và thực phẩm, có thể dẫn đến ngộ độc Asen mạn tính, từ đó có thể gây tổn thương da và ung thư da.
Nguồn nước uống và thức ăn
Nguồn nước uống nhiễm Asen (nguồn ảnh: theguardian.com)Mối đe dọa lớn nhất đối với sức khỏe là do Asen bắt nguồn từ nguồn nước ngầm bị ô nhiễm. Asen vô cơ tự nhiên tồn tại với hàm lượng cao trong nước ngầm của một số quốc gia, bao gồm Argentina, Bangladesh, Chile, Trung Quốc, Ấn Độ, Mexico và Hoa Kỳ. Nước uống, cây trồng được tưới bằng nước bị ô nhiễm và thức ăn chế biến bằng nước bị ô nhiễm là những nguồn phơi nhiễm Asen chính.
Cá, động vật có vỏ, thịt, gia cầm, các sản phẩm từ sữa và ngũ cốc cũng có thể là nguồn có chứa Asen trong chế độ ăn uống, mặc dù mức độ phơi nhiễm từ những thực phẩm này nói chung là thấp hơn nhiều so với mức độ phơi nhiễm qua nước ngầm bị ô nhiễm. Trong hải sản, Asen chủ yếu được tìm thấy ở dạng hữu cơ ít độc hơn.
Quy trình công nghiệp
Asen được sử dụng trong công nghiệp như một chất tạo hợp kim, cũng như trong chế biến thủy tinh, bột màu, dệt, giấy, chất kết dính kim loại, chất bảo quản gỗ và đạn dược. Asen cũng được sử dụng trong quá trình thuộc da ở một mức độ hạn chế, trong thuốc trừ sâu, phụ gia thức ăn chăn nuôi và dược phẩm.
Thuốc lá
Những người hút thuốc lá cũng có thể tiếp xúc với hàm lượng Asen vô cơ tự nhiên của thuốc lá vì cây thuốc lá có thể hấp thụ Asen tự nhiên có trong đất. Ngoài ra, trước đây, khả năng phơi nhiễm Asen cao hơn nhiều khi cây thuốc lá được xử lý bằng thuốc trừ sâu có chứa chì asenat.
Ảnh hưởng của Asen tới sức khỏe
Tiếp xúc với Asen trong thời gian lâu dài có thể gây ung thư da (nguồn ảnh:dawn.com)Asen vô cơ là một chất gây ung thư đã được xác nhận và là chất gây ô nhiễm hóa học đáng kể nhất trong nước uống trên toàn cầu. Asen cũng có thể xuất hiện ở dạng hữu cơ. Các hợp chất Asen vô cơ (như các hợp chất có trong nước) có độc tính cao trong khi các hợp chất Asen hữu cơ (như các hợp chất có trong hải sản) ít gây hại cho sức khỏe hơn.
Triệu chứng cấp tính của nhiễm độc Asen
Các triệu chứng ngay lập tức của nhiễm độc Asen cấp tính bao gồm nôn mửa, đau bụng và tiêu chảy. Sau đó là tê, ngứa ran tứ chi, co cứng cơ và có thể tử vong trong những trường hợp nghiêm trọng.
Ảnh hưởng lâu dài của việc tiếp xúc với Asen
Các triệu chứng đầu tiên của việc tiếp xúc lâu dài với hàm lượng Asen vô cơ cao (ví dụ qua nước uống và thực phẩm) thường được quan sát thấy trên da, bao gồm thay đổi sắc tố, tổn thương da và các mảng cứng trên lòng bàn tay và lòng bàn chân (chứng dày sừng). Những biểu hiện này xảy ra sau thời gian tiếp xúc tối thiểu khoảng 5 năm và có thể là dấu hiệu báo trước của bệnh ung thư da.
Ngoài ung thư da, tiếp xúc lâu dài với Asen cũng có thể gây ung thư bàng quang và phổi. Cơ quan Nghiên cứu Ung thư Quốc tế (IARC) đã phân loại Asen và các hợp chất của Asen vào nhóm các chất gây ung thư, đồng thời cũng tuyên bố rằng Asen trong nước uống có khả năng gây ung thư cho con người.
Các nguy cơ khác đối với sức khỏe có thể liên quan đến việc uống Asen vô cơ trong thời gian dài bao gồm ảnh hưởng đến sự phát triển, bệnh đái tháo đường, bệnh phổi và bệnh tim mạch. Đặc biệt, nhồi máu cơ tim do Asen có thể là một nguyên nhân đáng kể gây tử vong. Ở Trung Quốc (tỉnh Đài Loan), phơi nhiễm Asen có liên quan đến “bệnh bàn chân đen”, là một bệnh nghiêm trọng của mạch máu dẫn đến hoại thư. Tuy nhiên, bệnh này đã không được phát hiện thấy ở các nơi khác trên thế giới, nên có thể suy dinh dưỡng cũng góp phần vào sự phát triển của bệnh.
Asen cũng có liên quan đến các kết quả bất lợi khi mang thai và tử vong ở trẻ sơ sinh, với các tác động đến sức khỏe trẻ em, phơi nhiễm trong tử cung và trong thời thơ ấu có liên quan đến việc tăng tỷ lệ tử vong ở người trẻ do mắc nhiều bệnh ung thư, bệnh phổi, đau tim, và suy thận. Nhiều nghiên cứu đã chứng minh tác động tiêu cực của việc tiếp xúc với Asen đối với sự phát triển nhận thức, trí thông minh và trí nhớ.
Tầm quan trọng của vấn đề
Sự ô nhiễm Asen trong nước ngầm là phổ biến và một số vùng có mức độ ô nhiễm Asen trong nước uống đáng kể. Hiện nay, ít nhất 140 triệu người ở 50 quốc gia đang uống nước có chứa Asen ở mức cao hơn giá trị cho phép của WHO là 10 μg/L.
Asen ở Bangladesh đã thu hút nhiều sự chú ý kể từ khi được ghi nhận vào những năm 1990, nó xuất hiện rộng rãi trong nước giếng ở quốc gia đó. Kể từ thời điểm này, đã có nhiều tiến bộ đáng kể và số người tiếp xúc với Asen vượt quá tiêu chuẩn chất lượng nước uống của Bangladesh đã giảm khoảng 40%. Bất chấp những nỗ lực này, ước tính trong năm 2012 có khoảng 19 triệu và 39 triệu người ở Bangladesh vẫn tiếp xúc với nồng độ Asen trên mức tiêu chuẩn quốc gia là 50 μg/L và giá trị hướng dẫn tạm thời của WHO tương ứng là 10 μg/L. Tại một khu vực bị ảnh hưởng nặng của Bangladesh, 21,4% tổng số ca tử vong trong khu vực được cho là do mức Asen trên 10 μg/L trong nước uống. Một chức năng phản ứng với liều lượng tương tự đã được tìm thấy ở các vùng khác của Bangladesh, và những kết quả này đã được kết hợp với dữ liệu điều tra quốc gia để ước tính số người chết hàng năm là gần 43000. Hội đồng Nghiên cứu Quốc gia Hoa Kỳ đã lưu ý rằng cứ 100 ca tử vong do ung thư lại có thể có thêm 1 người do tiếp xúc suốt đời với nước uống có chứa 50μg/L Asen.
Các triệu chứng và dấu hiệu do tiếp xúc lâu dài với Asen vô cơ khác nhau giữa các cá nhân, nhóm dân cư và khu vực địa lý. Như vậy, không có định nghĩa chung về bệnh do Asen gây ra nên làm phức tạp thêm việc đánh giá gánh nặng đối với sức khỏe của Asen.
Tương tự, không có phương pháp nào để phân biệt các trường hợp ung thư do Asen với các trường hợp ung thư do các yếu tố khác gây ra.
Năm 2010, Báo cáo của Ủy ban chuyên gia FAO/WHO về phụ gia thực phẩm (JECFA) đã đánh giá lại tác động của Asen đối với sức khỏe con người, có tính đến dữ liệu mới. JECFA kết luận rằng đối với một số khu vực trên thế giới nơi nồng độ Asen vô cơ trong nước uống vượt quá 50–100μg/L, có một số bằng chứng về tác dụng phụ. Ở các khu vực khác, nơi nồng độ Asen trong nước tăng cao (10–50μg/L), JECFA kết luận rằng mặc dù có khả năng xảy ra các tác dụng phụ nhưng chúng sẽ có tỷ lệ thấp và khó phát hiện trong các nghiên cứu dịch tễ học.
Ngăn ngừa và kiểm soát nhiễm độc Asen
Dùng nguồn nước sạch, an toàn để ngăn ngừa nhiễm độc Asen (nguồn ảnh: mcwaneductile.com)Biện pháp quan trọng nhất để ngăn ngừa phơi nhiễm Asen ở những vùng bị ô nhiễm là bằng cách cung cấp người dân nguồn nước an toàn để uống, chế biến thức ăn và tưới cây lương thực.
Một số phương pháp để giảm mức Asen trong nước uống:
- Thay thế các nguồn có hàm lượng Asen cao như nước ngầm bằng các nguồn có hàm lượng Asen thấp, an toàn về mặt vi sinh như nước mưa và nước bề mặt đã qua xử lý. Nước có hàm lượng Asen thấp có thể được sử dụng cho mục đích uống, nấu ăn và tưới tiêu, trong khi nước có hàm lượng Asen cao có thể được sử dụng cho các mục đích khác như tắm và giặt quần áo.
- Phân biệt nguồn Asen cao và Asen thấp. Ví dụ, kiểm tra nồng độ Asen trong nước đang sử dụng và sơn vòi bơm nước giếng khoan hoặc máy bơm tay với màu sắc khác nhau. Đây có thể là một phương pháp hiệu quả với chi phí thấp để giảm nhanh mức phơi nhiễm với Asen.
- Trộn nước có hàm lượng Asen thấp với nước có hàm lượng Asen cao hơn để đạt được mức nồng độ Asen chấp nhận được.
- Lắp đặt hệ thống loại bỏ Asen tập trung hoặc trong nước và đảm bảo xử lý phù hợp lượng Asen đã loại bỏ. Các công nghệ để loại bỏ Asen bao gồm quá trình oxy hóa, đông tụ - kết tủa, hấp thụ, trao đổi ion và kỹ thuật màng. Ngày càng có nhiều lựa chọn hiệu quả với chi phí thấp để loại bỏ Asen khỏi các nguồn cấp nước nhỏ hoặc cho từng gia đình, mặc dù vẫn còn ít bằng chứng về mức độ hiệu quả khi sử dụng các hệ thống này trong một khoảng thời gian dài.
Các biện pháp dài hạn cũng được ban hành để giảm phơi nhiễm nghề nghiệp từ các quy trình sản xuất công nghiệp.
Giáo dục và sự tham gia của cộng đồng là những yếu tố then chốt để đảm bảo các can thiệp thành công. Các thành viên trong cộng đồng cần hiểu được các nguy cơ của việc phơi nhiễm Asen cao và các nguồn phơi nhiễm Asen, bao gồm cả việc hấp thu Asen vào cây trồng (như lúa gạo) và thực phẩm qua nước nấu ăn.
Những quần thể có nguy cơ cao cũng cần được theo dõi để phát hiện các dấu hiệu ban đầu của nhiễm độc Asen - thường là các vấn đề về da.
Những hành động của Tổ chức Y tế Thế giới (WHO) để ngăn ngừa nhiễm độc Asen
Asen là một trong 10 chất hóa học được WHO quan tâm hàng đầu về sức khỏe cộng đồng. Các biện pháp WHO đưa ra giúp giảm phơi nhiễm Asen bao gồm thiết lập các giá trị hướng dẫn, xem xét bằng chứng và đưa ra các khuyến nghị về quản lý rủi ro. WHO công bố giá trị hướng dẫn đối với Asen trong Hướng dẫn về chất lượng nước uống. Hướng dẫn được thiết kế để sử dụng làm cơ sở cho quy định và thiết lập tiêu chuẩn trên toàn thế giới.
Giới hạn khuyến nghị hiện tại của Asen trong nước uống là 10μg/L, mặc dù giá trị hướng dẫn này được chỉ định là tạm thời vì những khó khăn thực tế trong việc loại bỏ Asen khỏi nước uống. Do đó, mọi nỗ lực cần được thực hiện để giữ nồng độ thấp nhất có thể và thấp hơn giá trị hướng dẫn khi có sẵn các nguồn lực.
Tuy nhiên, hàng triệu người trên thế giới tiếp xúc với Asen ở nồng độ cao hơn nhiều so với giá trị hướng dẫn (100 μg/L hoặc cao hơn), do đó ưu tiên sức khỏe cộng đồng là giảm phơi nhiễm cho những đối tượng này. Trong trường hợp khó đạt được giá trị hướng dẫn, các Quốc gia Thành viên có thể đặt giới hạn cao hơn hoặc giá trị tạm thời như một phần của chiến lược tổng thể nhằm giảm dần rủi ro, đồng thời tính đến hoàn cảnh địa phương, nguồn lực sẵn có và rủi ro từ các nguồn Asen thấp bị ô nhiễm vi sinh.
Chương trình Giám sát phối hợp của WHO/UNICEF về Cấp nước, Vệ sinh theo dõi tiến độ hướng tới các mục tiêu toàn cầu về nước uống. Theo Chương trình phát triển bền vững, chỉ số "dịch vụ nước uống được quản lý an toàn" kêu gọi theo dõi dân số tiếp cận nước uống không bị nhiễm phân và các chất ô nhiễm hóa học ưu tiên, bao gồm cả Asen.
Xem thêm:
